Diversificatie als overlevingsstrategie binnenvissers

Sinds 1 mei staan er weer palingfuiken in het IJsselmeer en Markermeer. Naast kweekaal is er bij visafslagen en groothandel komende maanden dus ook weer wilde scharrelpaling verkrijgbaar. Waar vissers hun paling voorheen uitsluitend naar de visafslag of de groothandel brachten, wordt de vangst nu ook verwerkt en gerookt in eigen rokerijen en lokaal als streekproduct aangeboden. Gerookte en ‘natte aal’ worden rechtstreeks van vissers afgenomen door particulieren die zelf paling roken, bakken, grillen of stoven en door lokale restauranteigenaren en visdetaillisten die graag duurzame streekproducten met een beperkte CO2-footprint in het assortiment opnemen.

Eigen handel

Palingvissers met de EH-49. (© Michel Verschoor)

De vangst van binnenvissers is ook gevarieerder dan vroeger. Werd er door binnenvissers vroeger vooral paling en snoekbaars gevangen en verhandeld; tegenwoordig zijn ook wolhandkrab en rivierkreeft als doelsoorten aan de binnenvisserij toegevoegd. Kleinschalige kustvissers op brak en zout water verkopen naast paling nu ook kreeft, zeebaars en harder.
Hoewel een groot deel van de vangst bij de grotere kottervissers nog altijd naar visafslag Urk of rechtstreeks naar de groothandel gaat, hebben steeds meer vissers vooral als aanvulling op het inkomen een eigen handeltje. Die diversificatie nam een vlucht nadat het vangstseizoen bij een teruglopend palingbestand werd teruggebracht tot slechts vier maanden per jaar. “Om het hoofd boven water te houden is zelfvermarkting via korte ketens een verdienmodel in ontwikkeling”, zegt Albert Jan Maat, van NetViswerk, de belangenvereniging van binnenvissers en kleinschalige kustvissers.

Voor Maat kan die zelfvermarkting nog wel een versnelling hoger om de binnenvisserij toekomstbestendiger te maken. “De toekomst in de binnenvisserij en kleinschalige kustvisserij is aan het brede bedrijf”, zegt hij. “Naast visserij en verkoop zullen vissers omzet moeten maken met onderzoeksvisserij in opdracht van de wetenschap, en visstandbeheer, bijvoorbeeld door het wegvangen van de schadelijke en oprukkende rivierkreeft en het over de dijk zetten van paling, een initiatief van Dupan.” 

Vaste klanten

(© Henk Jumet)

Henk Jumelet uit het Zeeuwse Bruinisse is een ondernemende Oosterschelde-visser die zijn handel al enige tijd succesvol aan de man brengt. Hij vangt, verwerkt en verkoopt kreeft, mosselen, harder, zeebaars en paling, die zijn vrouw op vrijdag en zaterdag verkoopt in de winkel aan huis.

Daarnaast levert Visserijbedrijf Jumelet rechtstreeks aan lokale restaurants. “Met kreeft starten we in maart, vanaf mei is er ook Oosterschelde paling en geregeld zeebaars”, vertelt Mariska Jumelet. “We doen dit nu voor het elfde jaar en deze manier van werken is voor ons niet meer weg te denken. Paling roken wij zelf, onze kreeftensoep is altijd vers en hele kreeft kunnen klanten gekookt en wel bij ons vers afhalen. Mensen weten ons goed te vinden en vooral in het toeristenseizoen is er aardig wat aanloop.”

Hoewel de Jumelets voorlopers waren met huisverkoop zijn er inmiddels legio voorbeelden van visserijbedrijven die het op dezelfde manier aanpakken. Palingvisser Sjors van Veen heeft zijn visserij, rokerij en winkel aan huis aan het Braassemermeer tussen Leiden en Roelofarendsveen. In 2016 opende palingvisser Gaelle Postma een prachtige viszaak aan de binnenhaven van het Groningse Zoutkamp. De paling vangt en rookt hij nog altijd zelf, maar er is ook een breed assortiment overige vis en schaal- en schelpdieren verkrijgbaar rechtstreeks afkomstig van de nabijgelegen visafslag Lauwersoog.

Lang niet alle binnenvissers pakken het zo professioneel aan als Postma, maar de meeste van de circa tachtig nog actieve palingvissers en kleine kustvissers verkopen tenminste een deel van hun vangst lokaal. Belangenvereniging NetViswerk heeft een online adressenlijst gepubliceerd van vissers die vooral paling aan huis verkopen. 

Palingstand stabiel

Hoe staat het eigenlijk met de stand van de culinair hooggewaardeerde paling? Het ligt er maar aan aan wie je de vraag stelt. Good Fish, ontvanger van enkele Postcode Loterij-miljoenen als paling-campagnebudget, schermt nog altijd met de definitie van International Union for Conservation of Nature (IUCN) die de soort omschrijft als ‘ernstig bedreigd’. De achteruitgang is te wijten aan waterverontreiniging, waterinfrastructuur zoals dammen, gemalen en waterkrachtcentrales en commerciële en recreatieve visvangst.

Ook Wageningen University & Research (WUR) houdt vast aan die insteek. Zo constateert WUR op basis van langjarig onderzoek dat de intrek van glasaal nog maar een fractie is van wat er ooit Nederland binnenkwam. Het ICES-advies voor 2022 luidde: “Alle glasaal- en palingoogst moet terug naar nul, anders sterft de paling uit.”

Recordomzet IJsselmeerafslag

Vissers en palinghandelaren, zoals Dupan- voorzitter en eigenaar van Spakenburg Paling Alex Koelewijn, staan hier lijnrecht tegenover. Stokpaardje van Koelewijn tijdens toespraken: “Hoe kan het dat paling die op basis van onderzoek jaarlijks 1,45 miljard nakomelingen heeft, op een lijstje staat van met uitsterven bedreigde soorten en hoger scoort dan de panda?”

De laatste palingvissers zagen hun vangsten de afgelopen tien jaar vooral toenemen, met op het ritme van de natuur afwisselend goede en iets minder goede jaren, maar met een duidelijke trend naar boven. De vangstcijfers corresponderen met de gestegen omzet van IJsselmeerafslag Urk waar ook palinghandelaren uit verder weg gelegen wateren hun paling laten verhandelen. De zoetwaterafslag in de haven op Urk noteerde in 2022 zelfs een record­omzet van zes miljoen euro, waarbij ook snoekbaars een hardloper was.

“Paling zat na een wat minder 2021 in 2022 weer in de lift”, liet de afslag in een persbericht weten. De palingomzet kwam uit op 1,6 miljoen euro.  En dat met veel minder vissers en een vangstperiode van krap vier maanden per jaar, uitgezonderd in Friesland waar een proef loopt met zogeheten decentraal aalbeheer, waarbij vissers op basis van quota jaarrond mogen vissen.

Aalherstelbeleid

Ontsnappingsringen voor ondermaatse aal. (© Michel Verschoor)

De tweestrijd duurt voort, hoewel er ook toenadering is op het thema vismigratie. Om te voorkomen dat glasaal bij de intrek van het vroege voorjaar tot begin zomer, minder vaak de neus stoot tegen dijken, dammen en gemalen wordt door onder meer waterschappen gewerkt aan het terugdringen van het aantal vismigratiebarrières, waarvan er aanvankelijk zo’n vijfduizend in Nederland zijn geteld. Dat zijn er inmiddels minder en de glasaal, op zeestromen meeliftend en afkomstig uit Sargassozee, kan via nieuwe vismigratievoorzieningen op veel locaties weer makkelijker van zoet naar zoet water migreren om daar op te groeien.

Ook op het terrein van onderzoek wordt er nu een poging ondernomen om wetenschap en visserijpraktijk nader tot elkaar te brengen, zodat een eenduidiger beeld ontstaat van de daadwerkelijke palingstand in Nederland. Albert Jan Maat van Netviswerk: “Nederland werkt als een van de weinige Europese landen al jaren – en met financiële steun van de overheid – aan aalherstelbeleid voor een betere palingstand. Zo is onlangs het contract met de overheid verlengd voor de uitzet van glasaal en voor het Dupan-initiatief Paling over de dijk, waarbij vissers tegen een vergoeding paling helpen migreren naar zoet water zonder dat ze verhakseld worden door gemalen of waterkrachtcentrales. Met Wageningen Marine Research zijn nu ook gesprekken gestart om te kijken of we betere meetmethodes kunnen ontwikkelen waarbij ook de vangstgegevens van palingvissers een rol kunnen spelen.”

Alsnog inleveren

Voorlopig richt de Europese Commissie, die het Europese visserijbeleid bepaalt, zich nog op het ‘angstscenario’ van de ICES-adviezen. Zo kon het gebeuren dat palingvissers in Europese kustwateren afgelopen najaar opnieuw twee maanden van hun palingvangstseizoen moesten inleveren. Waddenzeevissers uitgezonderd ontspringt Nederland de dans vooralsnog op brakke wateren in onder meer de Zeeuwse delta. Voor vissers op het IJsselmeer en Markermeer veranderde niets, onder meer omdat Nederland voldoet aan de maatregelen in de Europese Aalverordening.

Europarlementslid Bert-Jan Ruissen (SGP), benoemd tot Europees rapporteur voor de paling, schrijft op dit moment een rapport voor het Europees Parlement met aanbevelingen om paling en de palingvisserij te steunen. De EU voert sinds 2007 de Europese Aalverordening. EU-landen moeten daarvoor nationale beheerplannen maken. “De plannen werpen vruchten af en de populatie is stabiel, maar de uitvoering van de aalverordening kan soms nog beter”, aldus Ruissen in een persbericht.